Ten zuidoosten van Hamburg bevond zich van 1938 tot 1945 het concentratiekamp Neuengamme met meer dan tachtig buitenkampen het centrale concentratiekamp van Noord-Duitsland.
Foto: collectie Martin Zwart
In 1938 was Neuengamme nog een buitenkamp van het concentratiekamp Sachsenhausen. Het werd door de SS gevestigd in een stilgelegde steenfabriek. Eén van de redenen dat Neuengamme werd gebouwd was de fabricage van bakstenen (Klinkerwerk). In 1940 werd Neuengamme een zelfstandig kamp. In de loop van de oorlog deporteerde de Gestapo tienduizenden mensen uit heel Europa als gevangene naar Neuengamme. Van de 106.000 gevangenen zijn er ongeveer 55.000 omgekomen.
Het grootste deel van de Nederlandse gevangenen kwam in de jaren 1944 en 1945 naar Neuengamme. Gedurende die laatste periode leefden de gevangenen in Neuengamme onder bijzondere harde en gruwelijke omstandigheden. In de herfst van 1944 waren er ongeveer 48.000 mannen en 10.000 vrouwen in het concentratiekamp Neuengamme en in de ongeveer negentig buitenkampen die verspreid lagen in geheel Noord-Duitsland.
Van deze ongeveer 60.000 mensen waren er ongeveer 5500 afkomstig uit Nederland.
De combinatie van zware arbeid, slechte of geen voeding, onvoldoende huisvesting, geen medische verzorging, mishandelingen gedurende de laatste maanden hadden het kamp tot een stervenskamp gemaakt.
Op 8 april 1945 werd een begin gemaakt met de ontruiming van het kamp, een deel van de gevangenen gingen op ‘Todesmarsch’ naar andere kampen o.a. Sandbostel en Wöbbelin.
De laatste 14.000 gevangenen werden vanuit Neuengamme naar de Lübeckerbocht gebracht, te voet, in vrachtwagens en met de trein. In de Lübeckerbocht voor Neustadt, lagen drie schepen. De grootste, de Cap Arcona, lag buitengaats voor anker. De Thielbeck lag voor anker onder de kust en de Athen voer heen en weer met gevangenen naar de Cap Arcona.
De veertien dagen in ‘de drijvende concentratiekampen’ waren een hel voor de gevangenen, die opgepropt in de ruimen zaten, nauwelijks te eten en te drinken kregen, de hygiënische toestanden waren erbarmelijk.
Op 3 mei 1945 werden de Cap Arcona en de Thielbeck gebombardeerd door Engelse jachtvliegtuigen. De schepen vlogen in brand en zonken. 8000 gevangenen kwamen hierbij om, onder wie meer dan 300 Nederlanders.